21 Aralık'ta kış gündönümü, astronomik açıdan kışın başlangıcını müjdeliyor.
Kamuoyunda çoğunlukla düşülen yanılgının aksine 21 Aralık'ta gündüzler kısalmaya başlamıyor. 21 Aralık halihazırda en kısa gündüzün yaşandığı tarih. O günlerde Türkiye gibi orta enlemlerde yer alan bölgelerde gece süresi yaklaşık 14 ve 15 saat arasında değişirken, Kuzey Kutup Dairesine yakın yerlerde süre 18 saatten fazla oluyor. Kuzey Kutup Noktası ise sürekli karanlıkta kalıyor.
Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'de günler uzamaya, geceler kısalmaya başlıyor.
Güney Yarımküre'de ise tam tersi bir süreç yaşanıyor. 21 Aralık, Güney Yarımküre için yazın ve gecelerin uzayacağının habercisi.
Öte yandan, bilimsel açıdan 21 Aralık'ta kış gündönümü, aslında Cumartesi günü belirli bir saatte (Kuzey Yarımküre'de Türkiye saatiyle 12.21'de) gerçekleşecek. Peki 21 Aralık'ın arkasındaki bilimsel süreç nasıl işliyor?
Eksen eğikliği
Hem mevsimleri hem de 21 Aralık ve 21 Haziran (bu tarihler yıldan yıla bir gün sapabiliyor) gibi gündönümlerini meydana getiren özellik ortak: Dünya'nın ekseninin eğik olması.
Gündönümleri ve mevsimler, Dünya'nın Güneş'e göre yaklaşık 23,5 derecelik bir açıyla eğik durması nedeniyle meydana geliyor.
NASA'nın Goddard Uzay Uçuş Merkezi'ndeki Heliofizik Bilimi Bölümü'nde astrofizikçisi Michael SF Kirk, Livescience'a yaptığı açıklamada, "Gezegenimiz düz bir eksende dönmek yerine biraz eğik duruyor," diyor.
Bu eğim, Kuzey ve Güney yarımkürelerin farklı zamanlarda farklı miktarlarda Güneş ışığı aldığı anlamına geliyor. Gezegen Güneş etrafında hareket ettikçe her yarımkürenin aldığı ışık miktarı yıl boyunca değişiyor.
Mevsimler de tam bu yüzden oluşuyor. Az ışık alan yarımküre kış koşullarını yaşarken, fazla ışık alanı sıcakların keyfini çıkarıyor. Kuzey Yarımküre'nin büyük bir kısmı kış aylarında çok az gün ışığı alıyor. Güney Yarımküre ise aynı tarihlerde tam tersini deneyimliyor.
Aslında tüm gün sürmüyor
Kuzey Yarımküre'nin kış gündönümü genelde 24 saati kapsıyormuş gibi düşünülür. Ancak aslında Kuzey Kutbu'nun Güneş'ten 23,5 derecelik en uzak eğimine ulaştığı anda gerçekleşiyor.
Kirk, bu konumdayken Kuzey Kutbu'nun tamamen karanlıkta kaldığını belirtiyor. Aynı anda Güney Kutbu ise bütünüyle Güneş'e doğru bakar durumda oluyor.
Kirk, "Kuzey'de kış gündönümü, Kuzey Kutbu'nun tamamen karanlığa gömüldüğü zamandır; Güney Kutbu ise bu sırada tamamen aydınlıktır. Orada tam tersi, yaz mevsimidir," ifadelerini kullanıyor.
Tarihleri neden değişiyor?
Kuzey Yarımküre'de kış gündönümü her yıl iki günden birine denk geliyor: 21 Aralık veya 22 Aralık. Güney Yarımküre'de ise kış gündönümü 20 veya 21 Haziran'da gerçekleşiyor.
Bu yıl kış gündönümü, yaygın bilinen 21 Aralık tarihine denk geldi.
Tarihlerin değişmesi ise Gregoryen takvimini kullanmamızdan kaynaklanıyor. Bu takvim bir yılın 365 gün sürdüğü kabulüne dayanıyor. Ancak gerçekte Dünya'nın Güneş etrafındaki dönüşünü tamamlaması 365 gün 6 saat sürer. Bu 6 saati telafi etmek için her dört yılda bir şubat ayına fazladan bir artık gün eklenir.
Takvim sistemimizdeki bu tutarsızlık nedeniyle, gündönümleri ve ekinokslar her zaman aynı güne denk gelmiyor.
21 Aralık ekinoks mu?
Dünya'nın eksen eğikliği nedeniyle ortaya çıkan bir diğer yanılgı da 21 Aralık'ın ekinoks olduğu.
21 Aralık kış gündönümünde Kuzey Yarımküre'de kuzeye doğru gittikçe Güneş görme süresi azalıyor. Bu yarımküredekiler, öğlen vakti bile Güneş'in gökyüzünde tam tepede olmadığını fark edebilir.
Öğle Güneş'i, kış gündönümünde daha düşük bir enlemde, Ekvator'un yaklaşık 23,5 derece güneyindeki Avustralya, Şili, güney Brezilya ve Güney Afrika'dan geçen Oğlak Dönencesi'nde tam tepede görülüyor.
Kirk, Güneş'in bu enlemlerde öğle vakti zirveye ulaştığını, daha kuzeydeki enlemlerde ise "ufkun hemen üzerinde yükselip tekrar battığını" belirtiyor.
Ancak 21 Aralık veya 21 Haziran tarihleri birer ekinoks değil. Ekinoks, her iki yarım kürenin de aynı süre boyunca gün ışığı aldığı 21 Mart ve 21 Eylül'de (bu tarihler de yıldan yıla bir gün sapabiliyor) gerçekleşiyor. Bu tarihlerde Güneş öğle vakti ekvatorun 90 derece üzerinde, tam tepede beliriyor ve iki yarım küre de gece ve gündüzü eşit deneyimliyor.
Kuzey Yarımküre'de 21 Mart ilkbahar ekinoksu, 23 Eylül ise sonbahar ekinoksu oluyor.